Cайт

Табунановой Марии Платоновны

2 кылааска интегрированнай уруок
"Cаха тыла" уонна "Cаха сирин торут олохтоохторун культурата" предметтэр.

Тема: Нууччалыы суруллар тыллар.
Тылдьыты кытта улэ.
Сыала:
- Нууччалыы суруллар тыллары тылдьыт кумутунэн таба суруйарга, саьарарга уорэтии.
- Ийэ тыл уус-уран кууhун, кэрэтин ицэрии; о5о сацатын сайыннарыы. Саха о5ото торообут тылын таптыы, харыстыы улаатарыгар иитии.
- Тылдьыты кытта улэлиир уеруйэхтэри ицэрии.
Уруокка туттуллар тэриллэр:
-Э.К.Пекарскай портрета, тылдьыттар, демонстрационнай, индивидуальнай карточкалар. Саха норуотун оло5ун сайдыытын кердерер хартыыналар.

Уруок хаамыыта:

1. Тэрээьин чааьа.
2. Саха торут тыла диэн тугуй?
Учуутал:
- О5олор, биьиги бары ханнык омуктар буолабытый?
-Ханнык омук тылынан биьиги кэпсэтэбитий? (Сахалыы, нууччалыы).
- О5олоор биьиги ийэ тылбыт - саха тыла айыл5абытыттан, олохпутуттан-дьаьахпытыттан, торут дьарыкпытыттан, улэбититтэн -хамнаспытыттан уоскээбит. Саха тыла - олус баай, кэрэ тыл. "уруйэ уутун курдук сэргэх, сир симэ5ин курдук сиэдэрэй",- диэн саха народнай суруйааччыта биьиги биир дойдулаахпыт Амма Аччыгыйа этэн турар.
-Былыргы сахалар алаастарынан тар5анан, саах сыбахтаах бала5ацца олорор эрдэхтэринэ тугунан дьарыктаналлар этэй? (Бала5ан ойуутун кордоробут)
-Туох дьиэ кыылларын иитэр этилэрэй?
О5олор:
- Суеьуну, сылгыны иитэллэрэ.
Учуутал:
-Сыьыы муцунан сыспай сиэллээ5и, хонуу муцунан хоро5ор муостаа5ы- сылгыны, ына5ы иитэллэрэ. (Алаас ойуута)
- Онтон ыал а5ата баай хара тыа5а хайыырай?
- О5олор:
- А5алара бултуура.
Учуутал:
- Саха киьитэ куоба5ы, тайа5ы сонордо5ор, куоллэргэ, орустэргэ комус хатырыктаа5ы хоторор.
- Ийэлэрэ иистэнэр, ас астыыр, ынах ыыр.
-О5олор буолла5ына кыргыттар ийэлэригэр, уолаттар а5аларыгар кемелеьеллер. Кыра эрдэхтэриттэн улэ5э-хамнаска сысталлар.
- Киэьэтин бары комулуок оьох иннигэр олорон остуоруйа кэпсэтэллэр, таабырын таайсаллар, олоцхолууллар.
- Инньэ гынан, о5олоор, айыл5а5а, булка, сылгыга, суеьугэ, саха дьонун оло5ор-дьаьа5ар сыьыаннаах тыллар барыта уу сахалыы буолаллар. Холобур: суогэй, куорчэх, сэргэ, кымыс, муцха, куогу, туьах, кыталык, чарац, ыйдаца. (Бу тыллар суруллууларын таблица5а сыьыаран кэбиьэбит.)
3.Сахатыйбыт киирии тыллар.
-О5олоор, биьиги сахалар былыргы олохторун туьунан кэпсэттибит дии. Кыра о5олорго былыр оскуола диэн баара дуо? Балыыьа, хонтуора, кулууп диэн баара дуо?
-Суох этэ.
-Алааска баара суо5а биир, икки эрэ ыал олорор этэ. Тэьийбэтэхтэринэ, солун истиэхтэрин ба5ардахтарына бэйэ-бэйэлэригэр атын алаастарга баран ыалдьыттыыллара. Радио, телефон, хаьыат диэн баара дуу?
-Онтон сыыйа саха дьоно нуучча норуотун комотунэн сайдыылаах олоххо уктэнэн уорэххэ-билиигэ тардыьан барбыттар. Алаастартан коьонн киирэн боьуолэктэргэ бары тумсэн олорор буолбуттар. Бастакы массыынаны, тракторы корон соьуйуу-емуруу бе5е буолбуттар. О5олор оскуола5а уорэнэн, улааттахтарына араас идэ5э уорэнэррэнэр буолбуттар. Балыыьа, почта, телефон баар буолбут.
Инньэ гынан бу кэмцэ сахалыы ийэ тылга саца тыллар эбиллэн биэрбиттэр.
- Дьэ эрэ, эти? эрэ. Ханнык тыллар киирбит эбиттэрий?
уорэххэ сыьыаннаах тылларда эти? эрэ. (О5олор эппиттэрин кэннэ суруллубуту кордоробут: Оскуола, учуутал, кылаас, кинигэ, тэтэрээт, уруучука. Таблица5а сыьыаран кэбиьэбит).
Балыыьа5а сыьыаннаах тылларда эти?: биэлсэр, укуол, быраас, бэрэбээски.
Почта5а сыьыаннаах тыллар: почтальон, хаьыат, телеграмма, аккырыыкка.
Техника5а сыьыаннаах тыллар: массыына, трактор, самолет, вертолет, комбайн.
-Онтон билигин биьиги букатын сайдыылаах олоххо олоробут.
Сотовай телефон, телевизор, компьютер, принтер, сканер, спутниковай антенна, холодильник, морозильник, микроволновай оьох уо.д.а.
Таблицаны кордоруу. Саха тыла олох сайдыытын кытта тэццэ уларыйар-тэлэрийэр, атын омуктан киирбит тыллар сылтан сыл элбээн иьэллэр. Киирии тыл саха тылыгар олус элбэх, омук тыла олох хаамыытын кытта оссо да киирэ турар. 4000 кэрицэ тыл киирбитэ саба5аланар. Урут киирбит сунньунэн кэпсэтии тыла 3000 тыл сахалыы коруцнэммит. Онон саха тылын дьиц-чахчы байыппыт.

4. Э.К.Пекарскай тылдьытын билиьиннэрии. Араас тылдьыттары билиьиннэрии.
Торообут торут тылын учугэйдик эрэ билэр киьи атын омуктар тылларын дьаныьан уорэтэр, билиитэ-коруутэ киэц буолар. Ол иьин уорэхтээх дьон атын омук тылын-еьун, оло5ун-дьаьа5ын уорэппиттэрэ.
Э.К.Пекарскай сыылка5а Таатта улууьугар Игидэй нэьилиэгэр кэлэн 25 сыл устата олорбута. 25000 тылтан турар "Саха тылын быьаарыылаах тылдьытын" оцорбута. Бу саха норуотугар наьаа улахан суолталаах улэ. Былырыын куьун кини торооб?утэ 150 сылын республика, улуус, оскуолалар бэлиэтээн ааспыппыт. (Тылдьыты кордоруу)
5. Физминутка.

6.Учебникка баар тылдьыты кытта билиьиннэрии.
Би?иги учебникпытыгар эмиэ тылдьыт баар, 143 страница5а нууччалыы суруллар тыллар киирбиттэр. Арыйан коруоххэ эрэ.
Тылдьыкка тыллар алфавит бэрээдэгинэн киирбиттэр. Киирии тыл элбэх эбит.
7.Тылдьыт суолтатын ейдетуу.
Дуоска5а о5о ыцыран компьютер, магнитофон, океан, бензин диэни суруйтарабыт. Соп дуо? Ал5аьаабыппыт.
- Тылдьытынан бэрэбиэркэлиэххэ эрэ.
- Бу тылдьыт наадалаах эбит дуо? Туохха?
-Таба суруйа уорэннинэр диэн.
8. Тылдьытынан улэлэр.
1) Хартыынанан диктант. (Лиис туцэтэбит). Вертолет, самолет, ракета, художник, бульдозер, врач.
2) Билбэтчэй суругун тылдьыт комотунэн бэрэбиэркэлииллэр.
Афтобус, вилосипет, гирой, жури, зарятка, йолка, льотчик, пинал.
- Маннык улэлэри сотору-сотору ыыттаххытына таба суруйар дьо5ургут сайдыа5а.

9.Тумук.
Саха омуга сайа5ас, утуе майгылаах буолан элбэх араас омуктары кытта алтыьар, до5ордоьор. Ол эрээри ийэ тылбытын харыстыахха, торут тылы умнумуохха. Ыраастык сахалыы сацарарга кыьаныахха. Сахалыы тылдьыты туьаныц, субэ-ама оцостуц.
Бугун уруокка истибиккит курдук сахабыт тылыгар атын омуктан киирбит тыллар сылтан сыл элбээн ицэллэр. Онон нууччалыы суруллар тылы тылдьыттан корон аа5ан, суруйар дьо5уру сайыннарыахха наада.