2003 сыллаахха 12 киьиттэн састааптаах ''Утум'' айар талааннаахтар тумсуулэрэ тэриллибитэ.
Тумсуу сыала: Нэьилиэк айар талааннаах дьонун тумуу, кеђулээьин. Тэриллиэхпититтэн айар киэьэлэри ыытан, хомуурунньук, кинигэ бэчээттээьинигэр улэлэьэн, айар талааннаах ођолору кытта сибээстэьэн барбыппыт. Ус сурун хайысхалаахпыт:
" Тереебут тылбар тапталбын кэнчээри ыччаппар ыьабын;
" Сахалыы сиэр-туом сайђанан хаалбатын, ураанхайдыы уруй- айхал умнуллар буолбатын;
" Уйэлээђи оноруу - уйэлэргэ суппэт.
Бастакы хайысха - ођолору кытта улэ. Сыл аайы ыытыллар тыл, олонхо нэдиэлэтигэр, ыйыгар утумнар быьаччы сыьыаннаахтар. Ол курдук араас темађа кылаас чаастарын, конкурстары, бэсиэдэлэри тиьигин быспакка ыытабыт, учууталларга да, кылаас да салайааччыларыгар, бутун оскуола иитэр-уерэтэр улэтигэр кырата суох кемелеехпут.
Иккис хайысха - ыыах, ыалдьыттары керсуу сиэрин-туомун тутуьуу. Саха киьитэ ыалдьытымсађын, сээркээн сэьэнньитин угэьинэн, нэьилиэккэ ыытыллар араас таьымнаах мероприятиеларга утумнар мэлдьи сиэри-туому тутуьар, ону ыччакка тиэрдэр аналлаахтар. Ол курдук, ыалдьыттары керсуу сиэрэ-туома Татьяна Васильевна, Петр Павлович Ефимовтар алгыс тылларынан, Александра Богдокумова кылыьахтаах тойугунан, Данил Афанасьев улуу тунах ыьыа5ын сэттэ кыталык кыыс, то5ус туруйа уол арыалдьыттаах сылын аайы ал5аан аьаллара угэскэ кубулуйда.
Тумсу уьус хайысхата - айымньылары тумуу, бэчээттэтии улэтэ. Автордартан Валентина Кулачикова ''Оо,Аммам барахсан'', ,,Мин санааларым,, , Алексей Кулаковскай ,,Ыйдана кемнс арда5а,,, Анна Канаева-Дьурускээнэ ''Дьурулас дьођус хомуьум'', Данил Афанасьев-Талба ''Алааьым ахтылђана'', Раиса Беркина ,,Махтанабын эйиэхэ,, , кинигэлэрэ кун сирин кербутэ. Ону тауынан тумсуу ус хомуурунньуга "Алыптаах эйгэ5э бигэтэн", "Ыьабын кынаттаах тыллары, сахалыы сэмэйдик, куегэтэ..." уонна о5о5о, ыччакка аналлаах, "Утум айар, иитэр саха тылын алыбар" диэн кинигэлэр нэьилиэк иьинэн тахсыбыттара. Бу кинигэђэ о5ону, ыччаты тереебут тылын, дойдутун таптыырга, кининэн киэн туттарга иитэр ис хоьоонноох айымньылар таныллан киирбиттэрэ.
Тумсуу дьонун кытта кылгастык билистэххэ:
Данил Афанасьев-Талба куннээ5и олох биьирэнэр да, омсолоох да еруттэрин олус сатабыллаахтык эрээри сахалыы сайа5ас тылларынан айар ураты дьо5урдаах. Маны сэргэ тапталлаах тереебут алааьын дьонун-сэргэтин, арылыйар ыраас-дьэнкир уулаах, унаар-мунаар хочолоох Амма эбэтин, сиргэ кербет иьирэх тапталын хоьуйбут хоьооннорун ырыа гынан ыпсаран ыллыыр, айар талааннаах тумсуу киэн туттар киьитэ, сир туннугэ, дэгиттэр талааннаах Клавдия Иннокентьевна Михайлованы-Айыл5аананы республика5а билбэт киьи ахсааннаах буолуо. Кини туьунан 2009 с. ,,Сардаана,, телевизионнай биэриигэ киэн ис хоьоонноохтук билиьиннэрэн тураллар. Ол курдук , кини айар улэ бары хайысхатын баьылаабыт киьи: хоьоонньут, кэпсээнньит, мелодист, иистэнньэн, худуоьунньук, онноо5ор булчут, балыксыт уонна эмчит. Кини эмтээн утуердубут дьонун махталлара кэмэ суох. Улуу Ексекулээх Елексей, таптыыр поэппыт Эллэй сиэннэрэ, хаан-уруу аймахтара тумсуугэ киирэн улэлии-хамсыы сылдьалларыттан киэн туттабыт. Алексей Реасович Кулаковскай-Дьэнкир ураты уус-уран, киэн дирин ис хоьоонноох уустук тыллардаах айымньылара аахпыт эрэ киьини дуоьутар.
С.Р.Кулачиков-Эллэй хаан-уруу балтылара Валентина Ивановна, Зоя Ивановна Кулачиковалар истин-иьирэх, иэйиилээх тыллардаах айымньыны айалларынан биллэллэр. Валентина Кулачикова-Урччэ хоьооннорун сурун темата-олох, олоххо таптал. Уйа5ас-сайа5ас, сып-сылаас, сып-сырдык тылларынан хомо5ойдук хоьулаллаллар тереебут дойдуга, ийэ5э, о5о5о, до5орго таптал. Эмиэ да уерэтэр-такайар, иитэр, ыраахха угуйар, умсугутар ис хоьоонноохторо киьини эрэ уердэр, урдуккэ кетутэр. Зоя Кулачикова-Айылгыына тылы имигэстик туттар, саха баай тылын анардастыы баьылаабыт киьи диэн сыаналыыбыт. Кини айар айымньыларыгар , сэьэргэьэр да кэмигэр тугэнин табан, кылгас дьээбэлээх тыллардаа5ынан биллэр. А5ас-балыс кыргыттарбыт сурдээх уйан дууьалаах, сахалыы сэмэй майгылаах нэьилиэк баар-суох дьоно.
Анна Николаевна Канаева-Дьурускээнэ ,,Туйаара,, о5о кыьатын иитээччитэ, улууска со5отох хомус музейын салайааччыта, бастын хомусчут, Саха Республикатын культуратын туйгуна, тумсуу талааннаах киьитэ. Кини хомус тыаьыныы дьуруьуйэн иьиллэр тыллардаах хоьооннорун аахтаххына, этин сааьа аьылларга, бутун бэйэлиин чэпчииргэ, ере кете5уллэргэ дылы буола5ын. Иччилээх-илбистээх, энин-эгэлгэ иэйиилээх, кустук курдук дьэрэкээн еннеех тыллар кини хоьооннорун кэмэ суох байыталлар уонна сырдык сыдьаайдыыллар.
Тумсуу кэнники сылларга айар дьонунан икки тегул эбилиннэ. Ол курдук, оскуоланы а5ыйах сыллаа5ыта бутэрбит айар дьо5урдаах эдэр ыччаттартан Маша Софронова, Дуня Бояринова, Анна Павлова тумсуугэ киирдилэр.
Тумсуу сылын аайы ыьыах дьуьуйуутун тэрийэн ыытар, бэйэтэ кыттар. Нэьилиэккэ икки тегул олонхо сылларыгар анаан "Ньургун Боотур айыллыыта", "Чычымах эмээхсин" олонхолору туруордубут. 2009 сылга "Неувядаемый образ Ньургуьун" диэн республиканскай театральнай керуугэ сити?иилээхтик кытынныбыт. Бочуотунай грамотанан нађараадаланныбыт.
Соторутаађыта Таатта улууьугар "Уран тыл" диэн бутун улуус айар талааннаахтарын тумсуутэ тэрилиннэ. Манна бастакынан Ытык-Куел "Аранас сулус", Баайађа "Кемулуек кулумэ" уонна Чычымах "Утум" тумсуулэрэ киирдилэр. Бу улахан тумсуу тэриллибитэ биьиэхэ айымньыларбыт бэчээттэнэн киэн эйгэђэ тахсалларыгар улахан кемелеех буолуо диэн эрэнэбит.