Саха литературатын уруогар айымньыны ырытыы
Уус-уран айымньыны уруокка ырытыы о5о киьи быьыытынан ейе-санаата сайдарыгар, бе5е туруктаах буоларыгар, айар, чинчийэр улэ5э ке5улуур аналлаах. О5о киьи быьыытынан тус уратыта, ейун-санаатын эйгэтэ, уйул5ата айымньыны ырытыыга чуолкайдык кестерун ситиьиллэр.
Ырытыы иннинэ, бастатан туран, айымньы аа5ыллар. Айымньыны ырытыыга учуутал текси хоьоонноохтук, уус-ураннык аа5ыыта туттуллар.
Бу кэмнэ араас санаалар, иэйиилэр уьукталлар. Ырытыыга бэлэмнэнии, айымньыны ылыныы таьымын бэрэбиэркэлээьин ыытыллар. Быьа холуйан маннык боппуруостар бэриллэллэр: Тугу ордук кэрэхсээтин? Тугу себулээбэтин? Айымньы сурун меккуерэ?

Учуутал айымньы ис хоьоонун ылыныыларын, тебену ейдеебуттэрин билгэлииринэн мунурдаммат. Ођо уус-уран тексинэн ситимнээн толкуйдууругар, тойоннууругар, бэйэтигэр мээрэйдээн керерегэр дьулуьар.
Айымньыны ырытыы ођо ейге онорон керер дьођурун сайыннарар.
Уус-уран айымньыны уерэтиини, ырытыыны тумуктээьин - айар улэ
Уус-уран айымньыны уерэтиини тумуктуур туьумэххэ айар улэни тэрийии айымньыны кытта ситимнээх, киниэхэ оло5урар. Манна суруйааччы тематыгар айан ейтен суруйуу, ситэрэн суруйуу, "суруйааччыга сурук", суруйааччыга анабыл айымньыны айыы, уус-уран айымньыны киинэ5э устарга, диафильм онорорго анаан сценарийын таныы, айымньынан мультимедийнай кинигэ онорорго холонуу киирсэллэр.

Аа5ыыга ке5улээьин
О5о аахпат буолла диэн хас биирдии оскуола кыьал5ата. Аа5ыыга ке5улээьин биир биллэр ньыматынан - мунуутэ5э аа5ыы. Аађыы тэтимэ проект (5-с кылааска)
Сурун санаа: Кинигэ аађар ођо кэпсэтэр, суруйар тыла байар. Тереебут тылынан иннигэьэ суох санарар, ейдеен тургэнник аађар ођо айымньыга интэриэьэ урдуур, атын да предметтэргэ чобуотуйар, ситиьиилээх буолар диэн ейдебулунэн салайтаран, саха литературатын уруогар мунуутэђэ аађыы уонна автор тылыгар чугаьатан кэпсээнин ньыматын туттабыт.
Бытааннык аађар ођо айымньы ис хоьоонун ситэ ейдеебет, кини аађа сатыырыгар сырата барар, сорох тыл ейдебулун быьаарбат буолан, аађыан бађарбат, аађарга тардыспат буолар.Сеп тургэннээхтик, ейдеен аађар ођо билбэт да тылын сурун ис хоьоонун сатаан быьаарар, айымньы сурун санаатын тургэнник ейдуур.
Сурун санааны быьаарыы: Саха литературатын уруогар айымньыны аађыы сурун миэстэни ылар. Айымньы ис хоьоонун ейдуургэ сеп тургэннээхтик, таба интонациялаан аађар наадалаах. Ођо тургэнник, ейдеен аађарыгар араас дьарыктар бааллар.
Уруок сађаланыытыгар программађа киирбэт сахалыы кинигэттэн 5 мунуутэ устата ханнык бађарар айымньыны аахтаран, тугу ейдеебуттэрин автор тылыгар чугаьатан, 2-3 ођонон кэпсэттэрэн истэбит. Маннык дьарык ођо тургэнник ейдуурун, аађарын, санарар санатын сайыннарар. Ођо тургэнник элбэђи аађа уонна ейдуу сатыырга дьулуьар. Чиэппэр бутуутугэр мунуутэђэ аађаллар, тугу ейдеебуттэрин кэпсииллэр, ааспыт чиэппэрдэри кытта тэнниибит
Сыала: Аађыы тэтимин сайыннарыы.
Соруктара:
- уус-уран литература булуу;
- мунуутэђэ аађыы;
- доргуччу аађыы
Улэ хайысхалара:
1. Ыйга биирдэ мунуутэђэ аађыы;
2. Саха литературатын уруоктарыгар 5 мунуутэлээх уус-уран литературатын аађыыны киллэрии;
3. Аахпыты кэпсэттэрии;
4. Айымньылары дорђоонноохтук аађыы;

Этапы развития мотивации и самоопределение школьника:

С.Р.Кулачиков-Эллэй 105 с. аналлаах тэрээьиннэ ""Кытыйа" хоьоон устун" аьађас уруок
Хоьоон ођону иитэр-уерэтэр еруттэрэ
Эллэй "Кытыйа" хоьоонун ненуе ођођо ханнык хаачыстыбалары инэриэххэ себуй?
1.Уруок тэрээьин чааьын кэнниттэн Эллэй олођун, айар улэтин ођолорго бэйэлэригэр эрдэ сорудах биэрэн кэпсэттэрии барар. (Чинчийэр, хасыьар уеруйэхтэрин сайыннарыы)_
2.Хоьоон аађыыта. Бу айымньы хаьан, ханнык тугэннэ айыллыбытыгар автор ахтыытыттан учуутал иьитиннэриитэ. Бэрт быстах кыра чахчы да норуот олођун, ааспыт, билинни кэмин туьунан тумуктэбиллээх санааны этэр поэтическай уобараьы айарга терует буолар эбит диэн тумук оноьуллар. Поэт санаатын кытта ођолор бэйэлэрин санааларын тэннээн керуллэр. "Арай эн эргэ етехтен былыргы иьит булбуккун, аан бастаан туох дии саныан этэй?" диэн толкуйдааьыннаах ыйытыы бэриллэр.(Толкуйдуур, санаатын ситимнээн этэр дьођурун сайыннарыы)
3. Хоьоон тылыгар-еьугэр улэ
Эргэрбит эбэтэр туттуллубат буолбут тыллары ођолорго булларыы
Уоттаах алтаннаах удьурђай…
Мас сухађа барбыта дуу?...
Биитэр эн хатынын былађа…
Дьаданы биир ала ынађар…
Ођо билбэт тылларын быьаарыылаах тылдьыттан булар, хасыьар, наадалаађын булан ылар уеруйэхтэрин сайыннарыы
4. Тылы быьаарыы кэнниттэн кылааьы кытта уопсай кэпсэтиьии, былыргы кытыйаны кердерен туран быьаарыы ыытыллар.
Мас кытыйа диэн туох иьитий? (удьурђайынан оноьуллар иьит)
Хайдах оноьулларый? (мас ууьа быьађынан кыьан онорор)
Киэргэтиитэ тугуй? (быьах тебетунэн сахалыы оьуор туьэрэллэр, алтанынан иилииллэр)
Саха сирин саамай улахан былыргы кытыйата ханна баарый? Ытык Куелгэ, Хадаайыга баар. (хаартыскатын кердеруу)
5. Айымньы сюжетыгар улэ.
Автор ейугэр ханнык хартыыналар кестен испиттэрий? (Ођо хоьоон тылын ненуе иннигэр хартыына онорон керер дьођурун сайыннарыы)
1. Кытыйа ороьуллубут маьа - хатын (хатын туьатын туьунан хоьоон тылын тирэх оностон, араас ис хоьоонноох кэпсэтиилэр буолуохтарын сеп)

Хатын мас туьата:
Эн хатынын хамсыыр сурунэ
Мас сухађа барбыта дуу?
Биитэр эн хатынын кыраабыл
Кылбайар тииьэ буолта дуу?
Биитэр эн хатынын былађа…
Абырал буолта буолаарай?
Хатын мас былыр-былыргыттан саха дьонугар элбэх туьалаађын биллэрии
2. Кытыйаны онорбут маастар туьунан автор билгэлээьиннэрэ. Сэллик ыарыы туьунан, кэпсэтиьии.
Кытыйаны онорбут маастар дьылђатын автор билгэлээьиннэрэ:
- билигин кини ханнаный?
- ыалдьан елбутэ дуу?
- артыалга киирбитэ буолаарай?
Былыр ханнык ыарыы ордук элбэх эбитий? Тођо буолуой? (разминка)
Кытыйаны уус онорор диэтибит. Ханнык уустар баалларый? Мас ууьа, тимир ууьа, кемус ууьа. Тааттађа ким диэн ааттаах уус баарый? Борис Федорович Неустроев-Мандар Уус туьунан кэпсэтиьии. (Былыр ордук чаастатык ыалдьар сэллик ыарыы туьунан биллэрии. Уус идэтин арааьын туьунан кэпсэтиьии. Сэьэргэьэр дьођуру сайыннарыы)
3. Кытыйа аьа-уелэ.
Хоргуйбут киьи куурда салыыр, аьа сылаас, саламаат куталлар эбит. Ессе тугу куталлара буолуой? Суорат, суегэй, миин, о.д.а.
Ас кутарга кытыйа табыгастаах: кини чэпчэки, итиини тулуйар, ас амтанын сутэрбэт, истээх. ( Кытыйа ас кутарга бэрт иьит эбит диэн тумук санаађа киллэрии)
4. Кытыйа тођо алдьаммыта буолуо диирий?
- уота хайа салаабыт (кытыйађа кутуллубут ас сылаас, минньигэс)
- дьиэлээх тойон хаартыьыт буолан , тугун барытын сууйтэрбит, кытыйађа ас кутуллубат буолбут, бырађыллыбыт. Ол иьин хайдыбыт дии саныыр.
(Толкуйдуур, ырытан керер дьођуру сайыннарыы)
4. Кытыйаны сынньатар, утутар. Тођо? диэн ыйытыы турар. Манна литературнай критиктар этиилэрин, санааларын киллэриэххэ сеп. Ол курдук: "хап-хара", "Чэ уурай…", "быраьаай" диэн тыллары поэт тођо туттубута буолуой диэн уопсай ыйытыы туруоруохха сеп
Бу хобоонно ордук кими аьыннын диэн ыйытыы бэриллэр? Ођолор эбэтэр кытыйаны, эбэтэр онорбут маастары, хатыны диэхтэрин сеп.
Хоьоон кэнники икки строфатын тођо литературнай критиктэр себулээбэтэхтэрэ буолуой? (толкуйдатар ыйытыы бэриллэр)
Бу икки строфаны ылан баран , туох диэн тылларынан хоьоону тумуктуеххэ себуй?
Ођо айар дьођурун кеђулээьин, айарга кыах биэрии.
Уруок иьит эмиэ киьи курдук олохтоох, дьылђалаах эбит, киьи онорбутун харыстыахтаах эбиппит диэн тумук санаађа ођолору ађалыан сеп.
Хас биирдии саха тылын, литературатын уруоктарыгар ођођо айар, санаатын суруйар, этэр кыађы биэрэбин. Ођо онтон дуоьуйууну эрэ ылар, салгыы сайдар кыах ицэринэр.